Beste leerlingen

Jullie volgen ontdekkingsreizigers op hun reizen rond de wereld, kruipen door loopgraven van de eerste wereldoorlog en veroveren Romeinen, Inca's en Duitsers. Jullie zitten in de inquisitie, handelen in aandelen op de beurs van Antwerpen en bezoeken de eerste pretparken op Coney Island. Ondertussen praat je met Karel V, Adam Smith, Edward Said en Charles Darwin.

Waarom eigenlijk? Hoe nuttig is het om te weten dat WOI begon met de moord op Franz Ferdinand, 28 juni 1914 in Sarajevo? Het is lang geleden. De overheid wil dat je twee uur per week geschiedenis krijgt maar doe het niet zomaar omdat het tegen je gezegd wordt. 

Geschiedenis is een verhaal over liefde, ambitie, holbewoners en romantische schilders. De personages dragen schitterende kostuums en leven in indrukwekkende paleizen, tempels en tropische regenwouden. Zelfs de machines van de eerste industriële revolutie bezitten een ruige schoonheid. Het verleden als ontspanning.

Toch is het niet alleen een leuke hobby. Wat dromen over ridders en kastelen. Alles heeft haar wortels in het verleden. Geschiedenis is meer dan een opsomming van gebeurtenissen. Het is een wetenschap die het verleden wil doorgronden. Hoe komt het dat samenlevingen veranderen? Wat is de relatie tussen economie, cultuur en politiek? Hoeveel invloed kan iemand hebben? Hoe beïnvloeden materiële omstandigheden (spullen en machines...) de ideeën van mensen? Zijn we vandaag slimmer? Hadden mensen vroeger dezelfde emoties? Het is een kleine greep uit de vragen die we in de les stellen.

Waarom die omweg? Kan je dan niet beter sociologie of psychologie studeren? Klinkt logisch en toch zie je veel dingen pas jaren, zelfs eeuwen, later. Het is onmogelijk om je eigen tijd helemaal te begrijpen. We zijn een blinde vlek voor onszelf. Geschiedenis biedt iets wat andere wetenschappen niet hebben, afstand. De moord op Franz Ferdinand confronteert ons met dingen die toen (voor tijdgenoten) onzichtbaar waren. Oorlogen beginnen niet met één kogel. Er is een mix van imperialisme, nationalisme en een positivistisch gevoel voor nodig. Allemaal dingen die veel ouder waren. Tel daar de propaganda van de verschillende overheden bij en je kan heel voorzichtig zeggen dat je weet hoe WOI ontstaan is. Met wat geluk kan je nu toekomstige oorlogen tegenhouden of creëren. Inzicht in het verleden is macht. De mogelijkheid om het heden en ook de toekomst te begrijpen en misschien te sturen. 'The past is a foreign country'. Geschiedenis is een vorm van reizen. Door je onder te dompelen in vreemde werelden zie je beter wie je zelf bent.

Je hoort vaak dat geschiedenis contraproductief is. 'Wat gebeurd is is gebeurd. Investeer je energie in vandaag. Richt je op de toekomst. Alleen zo komen we vooruit!' Ik snap het wel maar het is onzin. Je kan niet zonder geschiedenis. Het heeft te maken met tijd en begrippen als verleden, heden en toekomst.

Heb je je ooit afgevraagd wat er 'voor' de oerknal was? Ik weet dat tijd niet bestond maar laten we aannemen dat het verleden oneindig is. Net als de toekomst. Misschien komt het heelal weer samen in een 'big crunch' of deint alles voor eeuwig uit? Het zijn gebeurtenissen miljarden jaren van nu. Getallen die we ons niet kunnen voorstellen. Oneindig groot dus. Wat me bij het heden brengt. Met het heden bedoel ik 'nu', het moment waarop je deze woorden leest. Een seconde eerder liggen ze nog in de toekomst en zodra je ze gezien hebt liggen ze in het verleden. Het heden is heel klein, niet meer dan een flits. (Je kan je afvragen of het wel bestaat!?) En daar leven we in. Bewegen we ons. Fietsen we naar school en gaan we op kamp met de scouts. Het is een wankele positie. We balanceren op een speldenkop. Het verleden bestuderen is niets anders dan scheerlijnen uitzetten. Er is niets vrijblijvend aan. Je hebt het nodig om te weten hoe je moet leven. Je baseert je handelingen op ervaringen uit het verleden. Door de geschiedenis te bestuderen zie je jezelf beter staan. Jij die hier leeft, in 2010, in relatie tot de Romeinen en het koloniaal imperium van de Verenigde Oost-Indische Compagnie in de 17de eeuw.

Zonder verleden kan je niet functioneren. (Denk aan mensen die lijden aan geheugenverlies.) De triller Memento gaat over een man die geen korte-termijngeheugen heeft. 's Morgens is hij alles vergeten. Belangrijke informatie heeft hij op zijn armen laten tatoeëren. De film is een claustrofobische nachtmerrie. Je weet alleen wat hij weet... niets dus. Het is extreem maar zo voelt het om te leven zonder geschiedenis. Er wordt wel eens gezegd dat je van het moment moet genieten. Heel zen. Ik denk dat je die rust pas bereikt wanneer je weet wat er voor je was en dus ook wat er na je komt. Hoe meer je weet, hoe rustiger je bent. Probeer zo breed mogelijk te leven, in het heden, het verleden en in de toekomst.

Geschiedenis biedt houvast in een veranderende wereld. Marxisme, liberalisme, David Landes, 'The Decline and fall of the Roman Empire' (Edward Gibbon), oriëntalisme en de Koude Oorlog,  we zien vanzelf structuren in wolken en vlekken. Het zijn je hersenen die greep willen krijgen op de werkelijkheid. Er zijn andere manieren, denk aan religie of wetenschappen. 

En toch is het een flexibele ordening. Geschiedenis is niet dogmatisch zoals geloof. Integendeel, het maakt je bescheiden over wat je kan weten. Historici zijn erg beïnvloed door het postmodernisme. Uiteindelijk zijn het maar modellen, verhalen. Je kan de waarheid alleen benaderen. Op die manier biedt geschiedenis bescherming tegen elke vorm van fundamentalisme. We hebben nood aan houvast (zie eerder, het heden is heel klein en smal) en dat maakt ons een makkelijk doelwit voor zij die beweren te weten hoe de wereld in elkaar zit. Het verleden heeft meer dan eens aangetoond hoe gevaarlijk dat is. Geschiedenis als wapen tegen het Vlaams Belang. Wat 'juist' is veranderd. (denk aan de filosofie van Hegel) 

Geschiedenis is een mix van wetenschap, statistiek, literatuur en poëzie, waarin iedereen zijn eigen plaats zoekt. Je hebt klassieke historici, economische historici, cultuur- en mentaliteitshistorici... Mijn grote voorbeeld is de Britse historicus Simon Schama. ('You capture a moment of lost life') Zijn poëtische-nonfictie spreekt me erg aan. Geschiedenis ligt dicht bij theater. Leef je in! Bekijk de wereld door andere ogen. Gebruik het archief van je voeten en loop over het gras dat ontdekkingsreizigers gevoeld hebben. Alleen zo begrijp je waarom alles is zoals het is. Geschiedenis vergroot je fantasie en creativiteit en dit leidt tot nieuwe ideeën en uiteindelijk tot economische en sociaal-maatschappelijke voordelen.

Hoe belangrijk is het vak Geschiedenis? Je zou het kunnen vervangen door twee uur extra wiskunde. Zal het onze samenleving veranderen? 

Het is gevaarlijk om alleen in het 'nu' te leven. 'Hij die zijn verleden niet kent is gedoemd om in het donker te leven, van dag tot dag'. (J.W. Goethe) Geschiedenis is een manier van kijken. Het is meer dan een vak dat je op school krijgt. Het verandert je. Ik hoop dat jullie dit in de lessen gevoeld hebben.

Niels Sverlow, 2 mei 2010